Во ҳасрато зи ваҳшати айёми пурмиҳан!

(Қисмати охир аз 'Эшони Муфтӣ кӣ буд?')
(аввалаш ин ҷост)

Аз навиштаҳои нависанда Мирзо Шукурзода ва муҳаққиқи адабиёт Мирзо Аҳмадзода бармеояд, аз Эшони Муфтӣ барои мо як девони ашъор боқӣ мондааст, ки аз ғазалу мухаммас ва тарҷеъбанду қитъаву рубоӣ иборат буда зиёда аз се ҳазор байтро дар бар мегирад.

Мутаассифона, ба навиштаи Мирзо Аҳмадзода дар давраҳои шуми таъқиби солҳои сиюм як девони ашъори пешазинқилобии шоир ва баъзе китобҳояш ҳангоми аз Самарқанд озими Масчо шудан дар шаҳри Ӯротеппа (Истаравшан) ба дасти мақомоти маъмурӣ меафтанд ва то имрӯз аз онҳо ному нишоне намондааст. Ва ин ҷо қайд кардан ба маврид аст, ки Эшони Муфтӣ бедилшиноси машҳури ахири қарни нуздаҳ ва аввали асри бист будааст. Агар ғазалҳои навиштаи Эшони Муфтиро саросар хонда бароем, мебинем, ки аксари онҳо ба шоҳбайтҳои Бедил ва Хоҷа Ҳофиз тазмин шудаанд.

Шоири сулҳсаро

Аз адабиёти шӯравии тоҷик мардум то ҳол танҳо шоири сулҳсаро Мирзо Турсунзодаро мешиносанду дар ин маврид танҳо мисраъҳои ӯро ба хотир меоваранд. Вале тадқиқот гувоҳ аст, ки пеш аз Турсунзода шоири дигаре бо номи Муллоаҳмад Мираминзода буд, ки аз аксари шеърҳои ӯ буйи сулҳ меояд:

Ман ба сад ҷон мекунам имзои сулҳ,

Баҳрабахши мо бувад имзои сулҳ.

…Аҳдӣ доим сулҳро ҷӯё бувад

Мекунад аз ҷону дил имзои сулҳ.

Ҳатто роҷеъ ба сулҳ як бахши рубоӣ дорад. Баъд аз ин шояд адабиётшиносони номии мо ба таҳлили ашъори ӯ даст зананд ва ворисонашро ба гуфтаҳои ӯ ошно созанд.

Эй сулҳ туро ба ҷону дил мехонем,

Дар бистари роҳати ту сар мемонем.

Моро набувад хаёл ҷуз роҳ ба сулҳ,

Ин роҳи салоҳро ба дил ҷӯёнем.

Зери бори шиканҷа

Эшони Муфтӣ амсоли дигар шоирони замон, ки ҳамавақт таҳти фишору шиканҷа қарор доштанд, бо фармони Аҳмадхоҷа мири Масчо баъд аз Ҳофизҳусейн барои хидматҳояш дар барқарорсозии сулҳу амният дар муборизаи мардуми Кӯҳистон алайҳи Артиши Шӯравӣ дар рустои Пастиғави Масчо муддати тӯлонӣ зиндонӣ шудааст. Пасон бо дахолати афроди барӯманди Масчо аз банди асорати золимони Аҳмадхоҷа раҳоӣ меёбад ва дар мазаммати вай шеъре ҳам навиштааст.

Тибқи навиштаи Мирзо Шукурзода: “Мираминзода низ дучори режими ҳокимони вақт гардида, дар соли 1932-и милодӣ ба муддати 52 рӯз ва дар соли 1933 ба муддати 29 рӯз бидуни ҷурм аз озодӣ маҳрум мегардад”.

Ин ҷабри замонаро аз шеърҳои худи Муллоаҳмад Мираминзода ниҳ ба дурустӣ дарк кардан мумкин аст:

Во ҳасрато зи ваҳшати айёми пурмиҳан,

Хубон ба марги ногаҳе гаштанд мумтаҳан.

Оҳ аз фалак ба мо зи ҷафоҳои саршикан,

Субҳи сафедро зи шоми сияҳ кард пираҳан.

Бо ин ҳол, дар Масчо –зодгоҳи шоири ба пуррагӣ кашфнашудаи тоҷик, ҳамдраси устод Садриддин Айнӣ ва ҳомии шоир Нақибхон Туғрал Эшони Муфтӣ ё худ Муллоаҳмад Мираминзода ҳадди ақалл кӯчаву маҳаллаеро номгузорӣ накардаанд.